کمیت و کیفیت تقوا

دامنۀ قرآن

فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِیعُوا وَأَنْفِقُوا خَیْرًا لِأَنْفُسِکُمْ وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. (تغابُن. آیۀ 16)

بنابراین به اندازه استطاعتی که دارید از خدا پروا کنید و [دعوت حق را] بشنوید و اطاعت نمایید و انفاق کنید که برای شما بهتر است؛ و کسانی که خود را از بخل و حرص بازدارند آنان رستگارند. ترجمهٔ انصاریان.

تفسیر علامه طباطبایی

یـعـنـى بـه مـقـدار استطاعتى که دارید از خدا پروا کنید _چون سیاق جمله سیاق دعوت و تـشـویـق بـه اطـاعت خدا و انفاق و مجاهده در راه او است_ معناى آیه چنین مى شود که ...بـه مـقدار استطاعتتان از خدا بترسید و از ذرّه اى از آن مقدار را از تقوا و ترس خدا کوتاه نـیـایید.

علامه طباطبایی:

«گاهی یک عصبانیت بیست سال انسان را به عقب می اندازد

در نتیجه آیه شریفه همان مطلبى را مى رساند که آیه شریفه (اتقوا اللّه حق تقاته) در مقام افاده آن است نه اینکه بخواهد بفرماید هر چه توانستید رعایت تقوى را بـکـنـیـد و هـر مـقـدار که نتوانستید تقوى را رها کنید، چون خداى تعالى به حکم آیه (و لا تـحـملنا ما لا طاقه لنابه) به بیش از مقدار طاقت از از ما نخواسته.

آرى هر چند این معنا در جاى خود صحیح است، لیکن آیه مورد بحث ناظر به آن نیست.

از آنچه گذشت دو نکته روشن گردید. نـکـتـه اول اینکه: میان آیه (فاتقوا اللّه ما استطعتم و آیه اتقوا الله حق تقاته) هیچ منافاتى نیست، و اختلافى که بین آن دو هست چیزى نظیر اختلاف به مقدار و کیفیت است، در جـمـله اولى دسـتـور مـى دهـد تـقـواى شما همه مواردى را که در سعه و قدرت شما است فرا بـگـیـرد، و در دومـى دستور مى دهد تقواى شما در همه موارد متّصف به حقیقت باشد، تقواى صورى و ظاهرى نباشد، اولى راجع به کمیت و مقدار تقوا است، دومى مربوط به کیفیت آن است.

نکته دوم اینکه: سخن بعضى از مفسّرین که گفته اند: جمله (فاتقوا اللّه ما استطعتم) ناسخِ جمله (اتقوا اللّه حق تقاته) است، سخن درستى نیست، و فسادش روشن گردید.

(و اسـمـعـوا و اطـیـعـوا و انـفـقـوا خـیرا لانفسکم) _قسمت از آیه جمله (فاتقوا اللّه ما اسـتـطـعـتـم) را تأکید مـى کـنـد، و کـلمـه (سـمـع) مـعـنـاى اسـتـجـابـت و قـبـول پـیشنهاد و دعوت است، که مربوط به مقام التزام قلبى است، به خلاف طاعت که انقیاد در مقام عمل است.

معناى جمله: (وانفقوا خیرا لانفسکم) و وجه منصوب بودن کلمه (خیرا) و کـلمـه (انـفـاق ) بـه مـعـنـاى بَـذل مـال در راه خـدا اسـت (نـه هـر بـذلى دیـگر)...

و اگـر فـرمـود: (لانـفـسکم) و نفرمود: (لکم)، براى این بود که مؤمنین را بیشتر خـوشـدل سـازد، و بـفـهـمـانـد اگـر انـفـاق کـنـیـد خـیـرش مـال شـمـا اسـت، و بـه جـز خـود شـمـا کـسـى از آن بـهـره مند نمى شود، چون انفاق دست و دل شما را باز مى کند، و در هنگام رفع نیازهاى جامعه خود، دست و دلتان نمى لرزد. المیزان.